تعریف جرم چیست ؟ + تعریف جرم قانونی و عناصر سه گانه عمل مجرمانه
تعریف جرم چیست؟ در این مقاله به این سوال و سوالات مرتبط با آن پاسخ می‌دهیم. جرم پدیده‌ای اجتماعی است که با عناوینی مانند سرپیچی، سرکشی و رفتارهای مخالف قانون نیز معرفی می‌شود. این عمل مجرمانه بدون وجود اجتماع قابل تصور و تحقق نیست. یعنی باید اجتماعی وجود داشته باشد تا جرائم محقق شوند. با وضع قوانین در جوامع مختلف، رفتارهایی به عنوان عمل مجرمانه شناخته شده‌اند. انجام دادن این اعمال یا ترک آن‌ها باعث مجازات اشخاص می‌شود. عوامل متعددی در وقوع عمل مجرمانه تاثیرگذار هستند. فقر، بیکاری، ناهنجاری‌های محیط زندگی و مواردی مانند این‌ها موجب افزایش ارتکاب اعمال مجرمانه می‌شوند.
مفهوم جرم چیست؟
در پاسخ به این سوال که مفهوم جرم چیست ؟، باید بگوییم که؛ جرم در لغت به معنی گناه، تعدی، خطا و عصیان بیان می‌شود. مطابق ماده ۲ قانون مجازات اسلامی، این عمل مجرمانه شامل هر رفتاری اعم از فعل یا ترک فعل است که در قانون برای آن مجازات تعیین شده باشد. یعنی عمل مجرمانه، علاوه بر انجام کار، ترک فعل را هم شامل می‌شود. به این ترتیب اگر پرستاری که وظیفه نگهداری کودک یا سالمندی را بر عهده گرفته، وظیفه خود را ترک کند و این ترک فعل او منجر به مرگ یا آسیب به طفل یا سالمند شود، مستحق مجازات خواهد بود زیرا مطابق قانون، در مواردی، ترک فعل هم موجب تحقق عمل مجرمانه می‌شود.
انجام عمل مجرمانه شامل اعمالی مانند سرقت، کلاهبرداری ضرب و جرح، توهین و مواردی مانند این‌ها خواهد بود. یعنی فرد با انجام فعل یا رفتار ممنوع، موجب تحقق عمل مجرمانه می‌شود. در صورت ارتکاب هر کدام از این جرائم، مرتکب به مجازات قانونی محکوم خواهد شد.
روند کاهش مجازات جرائم
در قوانین کشورهای مختلف، مجازاتی برای اعمال مجرمانه تعیین شده است. ممکن است عملی در کشور ما جرم باشد ولی آن عمل در کشور دیگری مجازات نداشته باشد. در قانون مجازات اسلامی کشور ما از ۱۰۰ سال گذشته تا کنون، قوانین مربوط به مجازات و تعیین جرائم، به تدریج تکامل پیدا کرده‌اند. در سال‌های اخیر به دلیل پیامدهای منفی مجازات حبس، مجازات جایگزین برای آن تعیین شد. مجازات حبس تعزیری بعضی از جرائم، به موجب قانون کاهش یافت. حتی درجه مجازات بعضی از جرائم تعزیری تغییر کرده است.
علت این موضوع آثار منفی حبس و مجازات، برای شخص مجرم و خانواده او و در بعضی موارد ناکارآمدی حبس بوده است زیرا فردی که به مجازات حبس محکوم می‌شود، در طول مدت حبس با مجرمان دیگر نیز معاشرت دارد و این موضوع موجب از بین رفتن قبح جرائم ارتکابی و افزایش اعمال مجرمانه توسط او بعد از حبس می‌شود. به همین دلیل کاهش مجازات حبس تعزیری، در بعضی جرائمی که مرتکبان آن افراد پرخطر نبودند، یکی از اقدامات مهم و اساسی در سال‌های اخیر محسوب می‌شود.
جرم قانونی چیست؟
هر اقدامی برای اینکه به عنوان عمل مجرمانه محسوب شود، به ۳ عنصر قانونی، مادی و روانی نیاز دارد. در ادامه درباره هر کدام از این سه عنصر توضیح خواهیم داد:
عنصر قانونی در عمل مجرمانه
مهم‌ترین عنصر، عنصر قانونی ارتکاب عمل مجرمانه است زیرا باید عملی مطابق قانون، جرم‌انگاری شود و برای آن مجازات تعیین شده باشد تا به عنوان عمل مجرمانه محسوب شود. در صورتی که یک عمل در جامعه ضداخلاقی و ناپسند باشد ولی در قانون به عنوان عمل مجرمانه تعیین نشده باشد، مرتکب آن، قابل مجازات نخواهد بود. مانند اینکه شخصی در جامعه به عنوان شخص تنبل و تن‌پرور شناخته شود. با وجود اینکه این عمل در اخلاق نکوهیده و ناپسند است، ولی چون جرم قانونی محسوب نمی‌شود، این شخص مجازات نخواهد شد.
عنصر روانی در سه گانه جرم
برای تحقق عمل مجرمانه، عنصر روانی هم نیاز است. یعنی مرتکب باید برای انجام این عمل، قصد و انگیزه مجرمانه داشته باشد. شخصی که برای نجات جان انسانی با شکستن در و پنجره وارد خانه‌ای شود و او را نجات دهد، قصد مجرمانه نداشته است زیرا هدف او از شکستن در و ورود بدون اجازه به خانه، نجات جان انسانی بوده است.
اگر شخصی با هدف ورود ضرر و با سوءنیت، فعل یا ترک فعلی را انجام دهد، مجازات می‌شود. مانند اینکه شخصی با استفاده از چاقویی، باعث جراحت به طرف مقابل شود. این عمل مجرمانه محسوب می‌شود و مرتکب مطابق قانون، مجازات خواهد شد.
عنصر مادی در عمل مجرمانه
برای ارتکاب عمل مجرمانه، عنصر مادی نیز لازم است. اقداماتی که مرتکب برای تحقق عمل مجرمانه انجام می‌دهد، عنصر مادی محسوب می‌شوند. مانند اینکه شخصی که قصد کلاهبرداری دارد، با استفاده از روش‌های متقلبانه و توسل به وسایلی، طرف مقابل را فریب دهد، سپس اموال او را تصاحب کند. به این عملیات اجرایی که توسط مرتکب انجام می‌شود، عنصر مادی گفته می‌شود.
برای تحقق هر کدام از جرایم قانونی، وجود این ۳ عنصر لازم است. یعنی اگر شخصی در ذهن خود، قصد ارتکاب قتل، سرقت یا مواردی مانند آن را داشته باشد، ولی هرگز آن را اجرا نکند، مجازات نمی‌شود.
عوامل موثر بر تبدیل مجازات جرائم
گاهی ممکن است شخصی به علت حضور در موقعیت خاص، فعل یا ترک فعلی را انجام دهد که مطابق قانون، قابل مجازات باشد. بر اساس قانون، شرایطی پیش‌بینی شده است که در بعضی جرائم، افرادی که دارای حسن شهرت هستند و سابقه مؤثر کیفری ندارند، شامل تخفیف یا تبدیل مجازات شوند. به عنوان مثال، اگر معلمی که در تمام زندگی خود، به خوش‌رفتاری مشهور بوده، در اثر حضور در موقعیتی با فردی نزاع کند، ممکن است قاضی برای او مجازات جایگزین تعیین کند. ماده ۶۴ قانون مجازات اسلامی به مجازات‌های جایگزین حبس اشاره کرده است که شامل جزای نقدی، خدمات عمومی رایگان و محرومیت از حقوق اجتماعی می‌شوند.
همچنین اگر هر کدام از جرائم توسط فرد مجنون یا نابالغ انجام شود که توانایی تشخیص ندارد، این اشخاص قابل مجازات نیستند.
مطابق ماده ۱۴۶ قانون مجازات اسلامی، افراد نابالغ مسئولیت کیفری ندارند. بر اساس ماده ۱۴۹ این قانون، اشخاصی که در زمان ارتکاب جرم، دچار اختلال روانی و فاقد اراده بوده‌اند، مجنون محسوب می‌شوند و مسئولیت کیفری نیز نخواهند داشت. به این ترتیب، افراد مجنون و نابالغ، فاقد مسئولیت کیفری هستند.
مجازات انواع جرم در فقه و قانون مجازات اسلامی
در فقه برای اعمال ممنوع، مجازاتی مانند قصاص، حد و دیه پیش‌بینی شده است. یعنی شخصی که مرتکب عملی مانند قتل می‌شود، به قصاص یا پرداخت دیه محکوم خواهد شد. همچنین شخصی که عملی مانند لواط یا زنا انجام می‌دهد نیز حد بر او اجرا خواهد شد.
قانون مجازات اسلامی به تبعیت از فقه مقدس این سه مجازات را در قانون آورده است. سپس برای جرائمی که در فقه به طور صریح به آن‌ها اشاره نشده، تعزیر را پیش‌بینی کرده است. در واقع تعزیر، مجازات قانونی جرائمی است که در شرع به آن‌ها اشاره نشده است. یعنی اگر مجازات جرمی شامل قصاص دیه و حد نباشد، مرتکب تعزیر خواهد شد. مانند اینکه اگر شخصی بدون گواهی‌نامه رسمی رانندگی کند، شامل تعزیر می‌شود. همچنین شخصی که به صورت غیر قانونی پلاک وسایل نقلیه را تغییر دهد، مطابق قانون و تعزیرات با او برخورد خواهد شد.
بنابراین هر عمل مجرمانه‌ای که توسط اشخاص انجام می‌شود، شامل یکی از مجازات چهارگانه خواهد بود شد.
تقسیم‌بندی انواع جرم
جرائم از جنبه‌های مختلف قابل تقسیم هستند. در حقوق جزا؛ جرائم به سه دسته مهم تقسیم می‌شوند. «جرائم علیه اموال»، «جرایم علیه اشخاص، حیثیت و تمامیت جسمانی آن‌ها» و «جرائم علیه امنیت»، سه دسته‌بندی مهم هستند.
جرم‌های علیه اموال
این مورد شامل جرایمی است که علیه اموال دیگران محقق می‌شود. تعلق اموال به دیگران موضوعی است که موجب تحقق این عمل مجرمانه خواهد شد. یعنی اگر شخصی رایانه متعلق به خودش را خراب کند یا به طور عمدی بشکند، شخص دیگری نمی‌تواند علیه او شکایت کند و خواستار مجازات این شخص شود زیرا این مال متعلق به خودش بوده است. در صورتی که این شخص به طور عمدی موجب تخریب اموال دیگران شود، مستحق مجازات خواهد بود. از جرایمی که علیه اموال صورت می‌گیرد، می‌توان به سرقت، تخریب، کلاهبرداری و خیانت در امانت اشاره کرد.
جمع‌بندی
همانطور که ملاحظه کردید، جرم تعریف و دسته‌بندی‌های متعددی دارد که از ابعاد گوناگون قابل بررسی هستند. عوامل متعددی بر وقوع جرائم تاثیرگذار هستند که با بررسی آن‌ها امکان کاهش یا پیشگیری از ارتکاب جرائم فراهم خواهد بود. البته این واقعیت را در نظر داشته باشید که هیچ جامعه‌ای نیست که فاقد تمام اعمال مجرمانه باشد. یعنی در تمام نظام‌های حقوقی، افرادی وجود دارند که با نقض قوانین، موجب تحقق جرائمی می‌شوند. در سال‌های اخیر به دلیل استفاده گسترده مردم از فضای مجازی، جرائم مرتبط با فضای سایبری و رایانه‌ای به طور چشم‌گیری افزایش داشته است. یعنی شیوه ارتکاب جرائم با گذشته تفاوت‌هایی داشته، ولی از بین نرفته است. به این ترتیب تصور جامعه‌ای بدون ارتکاب اعمال مجرمانه، امکانپذیر نیست، اما با اقدامات مناسب و اصولی می‌توانیم کاهش ارتکاب جرائم را شاهد باشیم.
به خاطر داشته باشید که:
برای رسیدگی به جرائم مختلف، یکی از اقدامات متداولی که مورد استفاده قرار می‌گیرد، تنظیم لایحه و ارائه آن به دادگاه است. اگر به هر دلیلی در خصوص یک جرم نیاز به اطلاعات دارید یا اینکه می‌خواهید یک لایحه کاربردی در اختیار داشته باشید، پیشنهاد می‌کنیم که از خدمات تنظیم لایحه بهره ببرید و درخواستتان را ثبت کنید.
علاوه براین، اگر در خصوص این قبیل موارد نیاز دارید که با اشخاص حقوقی متخصص گفتگو کنید، مناسب خواهد بود که درخواستتان را در بخش مشاوره حقوقی تلفنی ثبت کنید.
ثبت نظر یا سوال